اقتصاد کشور در دهه‌های گذشته، بیش از آنکه پیش برود، در تلاش بوده تا زمین نخورد. اتکای مفرط به درآمدهای نفتی، نبود تنوع در صادرات، ضعف در حکمرانی اقتصادی، و فشار تحریم‌های خارجی، مسیر توسعه را برای ما باریک و ناهموار کرده است.
در چنین وضعیتی، نه تنها ظرفیت‌های ملی مانند نیروی انسانی متخصص و زیرساخت‌های نیمه‌تمام در آستانه‌ی فرسایش‌اند، بلکه فرصت‌های رشد هم یکی‌یکی از دست می‌روند. امروز با نگاهی به وضعیت بیکاری گسترده در میان تحصیل‌کردگان، فرار مغزها، و افت بهره‌وری در صنایع مختلف، می‌توان گفت که اقتصاد کشور در برزخ تصمیم‌گیری میان باقی‌ماندن در وضعیت موجود یا حرکت به سوی یک بازسازی فناورانه ایستاده است.
هوش مصنوعی در این میان، فقط یک ابزار جدید نیست؛ بلکه می‌تواند زمینه‌ساز بازآفرینی بخش‌هایی از اقتصاد کشور باشد. این فناوری قدرت آن را دارد که صنایع فرسوده را احیا کند، نظام آموزشی را هوشمندتر و شخصی‌سازی‌شده‌تر کند، هزینه‌های خدمات سلامت را کاهش دهد، و حتی نظام مالیاتی و توزیع یارانه‌ها را عادلانه‌تر و شفاف‌تر سازد. اما لازمه‌ی این تحول، عزم ملی و سرمایه‌گذاری هدفمند است؛ و اینجاست که موانع جدی رخ می‌نمایند.
پیشرفت در حوزه هوش مصنوعی نیاز به زیرساخت‌های قدرتمند محاسباتی، دسترسی گسترده به داده‌های دقیق و سالم، و بودجه‌های سنگین تحقیق و توسعه دارد. متأسفانه در کشور ما که بخش زیادی از بودجه‌ی عمومی صرف هزینه‌های جاری و بدهی‌های انباشته می‌شود، تخصیص منابع پایدار برای توسعه هوش مصنوعی یکی از چالش‌برانگیزترین تصمیم‌هاست. از سوی دیگر، تحریم‌ها، ایران را از دسترسی به بسیاری از پلتفرم‌های داده، ابزارهای ابری و زیرساخت‌های جهانی محروم کرده‌اند. تعامل با جهان، چه در قالب مشارکت‌های دانشگاهی، چه سرمایه‌گذاری‌های مشترک و چه ورود به زنجیره تأمین جهانی فناوری، برای توسعه‌ی پایدار این حوزه ضروری است؛ اما این تعامل نیازمند اصلاحات جدی در دیپلماسی، قانون‌گذاری و سیاست‌گذاری کلان کشور است.
نباید از یاد برد که هوش مصنوعی یک فناوری خنثی نیست. بدون سیاست‌های حمایتی درست، ممکن است به حذف مشاغل انسانی، تشدید نابرابری‌ها، و تمرکز بیشتر قدرت منجر شود. بنابراین، توسعه‌ی آن باید با ملاحظات اخلاقی، فرهنگی و اجتماعی همراه باشد. کشورهایی که در این مسیر موفق بوده‌اند، از یک‌سو به توان علمی داخلی میدان داده‌اند، و از سوی دیگر، چارچوب‌های نظارتی و حمایت اجتماعی را تقویت کرده‌اند.
در نهایت، هوش مصنوعی می‌تواند بخشی از راه‌حل مسائل پیچیده‌ی اقتصاد ایران باشد، اما نه به‌تنهایی و نه بی‌هزینه. این فناوری، همان‌قدر که ابزار قدرت است، نیازمند بلوغ حکمرانی و مشارکت گسترده است. اگر نخواهیم این قطار پرسرعت از ایستگاه ما بی‌صدا عبور کند، وقت تصمیم‌گیری همین حالاست.
*روزنامه‌نگار
۲۲۷۲۲۷
