یکی از فعالان محیط‌زیست گیلان به آرکا نیوز می‌گوید: «اگر تحریم نمی‌شدیم، پروژه راه‌اندازی سیستم تصفیه‌خانه رشت و انزلی شاید تا به امروز تکمیل می‌شد. قرار بود با وام کلانی که از بانک جهانی اخذ می‌شود، بحران فاضلاب هم مهار شود ولی این پروژه که به دلیل تحریم‌ها و مشکلات مالی نیمه‌تمام ماند، تنها در ابتدای مسیر پیشرفت اندکی داشت و تا به امروز نتوانسته پاسخگوی نیاز این مناطق باشد.»
الهه جعفرزاده: رودخانه‌های زرجوب و گوهررود، که روزگاری روح جاری رشت بودند، حالا به جوی‌های متعفن فاضلاب بدل شده‌اند و تالاب انزلی، این گنجینه طبیعی ایران، زیر بار پساب‌های سمی نفس‌های آخرش را می‌کشد؛ به‌طوری که عمق آن از ۱۰ متر در دهه‌های گذشته به کمتر از ۵۰ سانتی‌متر رسیده است. پروژه تصفیه‌خانه فاضلاب رشت و انزلی، که از دهه ۷۰ با وعده‌های بزرگ کلید خورد و با وام حدود ۲۰۰ میلیون دلاری بانک جهانی در سال ۱۳۸۴ جان گرفت، قرار بود این فاجعه را پایان دهد. استاندار پیشین گیلان، سال گذشته اعلام کرد که برای تکمیل تصفیه‌خانه‌های رشت، انزلی و صومعه‌سرا، حدود ۳۰۰ میلیون دلار (معادل ۲۰ هزار میلیارد تومان) نیاز است، اما این بودجه در دسترس نیست.
طبق گفته‌ها، با وجود شخم‌زدن کوچه‌ها و خیابان‌ها، کندن صدها کیلومتر کانال و کار گذاشتن چندصد کیلومتر لوله، حتی یک لیتر فاضلاب هم وارد این لوله‌ها نشده و این پروژه در باتلاق تحریم‌ها، سوءمدیریت و بی‌تفاوتی غرق شده است.
پیمان بازدیدی، کنشگر محیط‌زیست گیلان، در گفت‌وگو با آرکا نیوز، با خشم و درد از این ناکامی ۲۰ساله سخن می‌گوید و هشدار می‌دهد که امروزه فاضلاب‌های صنعتی و بیمارستانی، تالاب انزلی را به قبرستان زیستی و سلامت مردم منطقه را به مخاطره تبدیل کرده‌اند.
او در گفت‌وگو با آرکا نیوز عنوان می‌کند: «ما هم در انزلی و هم در رشت، سیستم تصفیه فاضلاب داریم، اما ظرفیت آن به‌قدری محدود است که نمی‌تواند کلیه مناطق را پوشش دهد؛ حدوداً ۲۰ درصد نیاز تصفیه فاضلاب را پاسخگو است و کیفیت مطلوب را ندارد. در صورتی که کیفیت عملکرد سیستم تصفیه‌خانه حداقل باید به‌گونه‌ای باشد که برای مصارف کشاورزی قابل استفاده و مفید باشد، وگرنه در رابطه با راه‌اندازی سیستم تصفیه فاضلاب به آب شرب، با شرایط موجود، باید خوابش را ببینیم؛ در صورتی که کشورهای پیشرفته و توسعه‌یافته سال‌هاست این کار را انجام می‌دهند، ولی زیرساخت و امکانات آن در ایران وجود ندارد.»
سرنوشت مبهم یک وام کلان/ «اگر تحریم نمی‌شدیم، شاید پروژه تصفیه‌خانه تکمیل می‌شد»
با تصویب قانون ایجاد تشکیل آب و فاضلاب در سال ۱۳۶۹ و از بدو تشکیل شرکت آب و فاضلاب (از اوایل دهه ۷۰) جای سؤال باقی است که چرا نسبت به تکمیل پروژه ایجاد فاضلاب مجزا منتهی به تصفیه‌خانه (از سال ۷۲) تا به امروز اقدام مؤثری صورت نگرفته است؟ حتی اگر زمان اجرای پروژه‌های فاضلابی، یک بازه ۳۰ ساله در نظر گرفته شود، اکنون باید پس از ۲۵ سال بهره‌برداری، دوره پنج‌ساله بازنگری، انجام اصلاحات و اجرای تأسیسات جدید در شهرها را طی می‌کردیم.
در سال ۱۳۸۳ بندر انزلی، به منظور دریافت وام کلانی برای پیشبرد این پروژه، میزبان هیئتی از بانک جهانی بود. آن زمان وزارت نیرو درخواستی برای دریافت وام از بانک جهانی در فرودین سال ۱۳۸۴ به شورای اقتصاد ارسال کرد که پس از ۱۴ ماه شورای اقتصاد با این درخواست موافقت کرد. با فرض بر اینکه بانک جهانی در سال ۸۵ کار خود را آغاز کرده باشد، اکنون با گذشت ۱۹ سال در شهرهای رشت و بندرانزلی باید سامانه‌های فاضلاب تکمیل می‌شد، درحالی که هم‌اینک فقط بخشی از شهر تحت پوشش قرار دارد.
بازدیدی در پاسخ به این ابهامات می‌گوید: «با موافقت بانک جهانی برای اعطای وام در این زمینه، بخشی از بودجه دریافتی صرف ساخت و پیشبرد پروژه شد و طبق ادعای مدیر آب و فاضلاب شهر انزلی در آن سال‌ها بخش‌هایی از شهر انزلی دارای شبکه فاضلاب شد و تصفیه‌خانه نیز ۸۵ درصد پیشرفت فیزیکی داشت. اما در دولت آقای احمدی‌نژاد، به دلیل برخی اقداماتی که در حوزه اقتصادی انجام شد، بخش اعظمی از این پول بلوکه شد.
از میان تمام چاهک‌هایی که حفر شد، تنها ۱۰ درصدشان کارایی داشت و مابقی نیمه‌کاره مانده است. اگر تمام چاهک‌ها به هم متصل می‌شدند، تصفیه‌خانه هم بزرگتر می‌شد و ظرفیت آن بالا می‌رفت و پروژه کامل می‌شد، ولی متأسفانه با تحریم‌هایی که از زمان آقای احمدی‌نژاد برای کشور ما اعمال شد، مازاد مبالغی که به این پروژه اختصاص داشت، هرگز وارد کشور نشد و پروژه نیمه‌تمام ماند.»
او تصریح می‌کند: «وقتی چنین پروژه‌ای ناتمام می‌ماند، سیستم‌های زیربنایی آن اعم از برق و … می‌بایست سالانه یا تعمیر و یا دست‌کم چک شوند؛ که این هم نیازمند بودجه است ولی طی این چندسال حتی بودجه‌های داخلی هم برای منظور تخصیص نیافته است.»
بنا به گفته بازدیدی، شواهد امر نشان می‌دهد تنها ۱۰ الی ۲۰ درصد از سیستم تصفیه در این مناطق راه‌اندازی شده و مابقی به دلیل عدم تزریق بودجه از سوی بانک جهانی انجام نشده است.
او خاطرنشان می‌کند: «اگر تحریم نمی‌شدیم، شاید این پروژه خیلی پیش‌تر تکمیل می‌شد. در واقع علت اصلی نیمه‌تمام ماندن یک برنامه با این درجه اهمیت، تحریم بود. حتی با وجود درخواست‌های متعدد ایران و اشاره به اینکه ناقص ماندن این پروژه تبعات محیط‌زیستی دارد، باز هم پولی به ایران وارد نشد. مضاف بر این، کشور ما از بانک توسعه اسلامی (ISDB) هم درخواست کمک کرد، اما بی‌نتیجه بود.»
گزارش عملکرد پروژه‌های بانک جهانی/ تخصیص یک‌هزار و ۲۰۰ میلیارد تومان بودجه
طبق اظهارات سازمان آب و فاضلاب گیلان، پس از توقف پرداخت بانک جهانی، باتوجه به اهمیت پروژه‌های تعریف‌شده از محل اعتبارات بانک، تکمیل پروژه‌های پیش‌گفته با استفاده از اعتبارات طرح‌های تملک دارایی‌های سرمایه‌ای، مدنظر قرار گرفت.
چند و چون اجرای این پروژه و مبالغ صرف‌شده برای آن را از علیرضا غیاثی، مدیرعامل سازمان آب و فاضلاب گیلان، جویا شدیم؛ این مقام در تکمیل توضیحات فوق به‌طور شفاف به آرکا نیوز می‌گوید: «با استفاده از محل اعتبارات تخصیص داده شده بانک جهانی، به طور کل تا کنون ۶۸۶ کیلومتر شبکه و خطوط انتقال آب اجرا و در مدار بهره‌برداری قرار گرفته و سه باب مخزن ۴۰هزار مترمکعبی با پیشرفت فیزیکی قابل توجه احداث شده است.
از محل اعتبارات بانک جهانی، ۱۷۲ کیلومتر شبکه و خطوط فاضلابرو در نواحی شرقی و غربی شهر رشت اجرا شده که به طور دقیق‌تر تلمبه‌خانه شرقی فاضلاب رشت با پیشرفت فیزیکی ۵۶/۸۴ درصد (به ظرفیت اسمی ۷۶۵۰۰ مترمکعب در شبانه روز) و تلمبه‌خانه غربی با پیشرفت فیزیکی ۴۹ درصد (ظرفیت اسمی ۶۷۳۰۰) به همراه خطوط انتقال ورودی و خروجی آنها، با استفاده از اعتبارات ملی طرح فاضلاب رشت، تکمیل شده و هم‌اکنون در مدار بهره‌برداری است.»
طبق اطلاعات ارائه‌شده از سوی روابط عمومی آبفای گیلان، مبالغ مجموع این قراردادها بالغ بر ۱۲ هزار میلیارد ریال بوده است.
غیاثی با اشاره به اینکه در انزلی هم ۲۱۲ کیلومتر شبکه و خطوط انتقال آب اجرا شده و در مدار بهره‌برداری است، اضافه می‌کند: «در طرح فاضلاب بندر انزلی نیز با استفاده از اعتبارات وامی، ۱۲۷ کیلومتر شبکه فاضلاب اجرا و تصفیه‌خانه فاضلاب شرقی بندرانزلی با پیشرفت فیزیکی ۸۵/۵۶ درصد احداث شده است. دو ایستگاه پمپاژ اصلی فاضلاب در ناحیه غربی انزلی، پروژه‌های لوله‌گذاری و نصب انشعابات فاضلاب بهداشتی در سطح شهر نیز در حال تکمیل هستند.»
فاضلاب صنعتی، قاتل خاموش تالاب انزلی
فقدان یک سیستم تصفیه اصولی و باکیفیت در رشت و انزلی، طی این سال‌ها منجر به آلودگی مناطق آبی اطراف، به‌ویژه تالاب انزلی، شده است. اگرچه اکوسیستم تالاب و رودخانه، به جهت برخورداری از قابلیت خودپالایی، تا حدی فاضلاب شهری ورودی را تصفیه می‌کند، ولی مشکل اصلی در این زمینه فاضلاب‌های بیمارستانی و صنعتی هستند که فلزات سنگین و آلودگی‌های میکروبی را در خود دارند.
این فعال محیط‌زیست در تأیید این مسئله می‌گوید: «هر یک قطره فاضلاب صنعتی برابری می‌کند با چند متر مکعب فاضلاب شهری. بدیهی است که فاضلاب شهری مضرات خودش را دارد، اما موضوع اینجاست که فاضلاب صنعتی مضاف بر آلودگی محیطی، به‌طور مستقیم به سلامت انسان صدمه می‌زند. به عبارتی ورود فاضلاب‌های صنعتی، سموم و کودهای شیمیایی به تالاب انزلی، علاوه بر آلوده کردن یک بستر طبیعی و بر هم زدن تنوع زیستی آن، زندگی شهری را هم تهدید می‌کند.»
نیم‌قرن بی‌توجهی دولت‌ها به محیط‌زیست
بازدیدی اشاره می‌کند: «پس از انقلاب هیچ مدیری نیامده که کار مثبتی برای محیط‌زیست انجام دهد؛ یعنی بیش از ۴۵ سال است که این سرمایه طبیعی آماج انواع تخریب‌ها و مداخلات انسانی است و روز به روز هم ضعیف‌تر می‌شود. در این میان، مخرب‌ترین گروه هم «دولت» بوده است؛ تمام دولت‌هایی که تا به امروز سر کار آمده‌اند، جز تخریب محیط‌زیست کاری نکرده‌اند. افزون بر این، فکر نمی‌کنم با وجود تحریم‌هایی که داریم، حال محیط‌زیست کشور به این زودی‌ها خوب شود؛ چون پایه اصلی توسعه پایدار، اقتصاد و پایه دوم آن محیط‌زیست است. اقتصاد مریض، محیط‌زیست را هم بیمار خواهد کرد.»
۴۷۲۳۲
